Geçen ayki yazımda değişik LEO uydu sistemlerine ait genel teknik bilgiler sunup bu sistemlere ait lisanslama konusuna da bir nebze değinmiştim. Bu ayki yazımda gene aynı konuya devam edip kalan görüş ve düşüncelerimi sizlerle paylaşmak istedim.

Günümüzde ülkelerin en önemli önceliklerinden biri, tüm bireylerinin iletişim alanında birbirine bağlanmasını sağlamak, kişilerin ve işletmelerin temel iletişim hizmetlerine erişebilmelerinden emin olmak ve ulaşılması en zor alanlarda bile geniş bant hizmetlerine erişimi iyileştirmektir.

Bu önceliğin geliştirilmesinde, yer-durağan olmayan yörüngede (NGSO-LEO) çalışan yeni uydu sistemlerinin konuşlandırılması önemli bir rol oynayacaktır. Bu yeni sistemler, konut-geniş bant, uçaklar, gemiler ve trenlerde Wi-Fi, kırsal alanda şirketler için IoT ve mobil telefon hizmetleri için back-haul dahil geniş bir yelpazede kişi ve işletmeler için yüksek kapasitede bağlantılar yaratacaktır. Ayrıca, bu NGSO sistemleri daha düşük gecikme süresi ve daha yüksek kapasite sunarak önceki geniş bant uydu çözümlerine kıyasla hizmetlerin iyileştirmelerine de olanak tanıyacaktır.

Bununla birlikte, bu LEO sistemleri yeni spektrum yönetim zorlukları da yaratacaktır. Bu bağlamda düzenleyeci kuruluşlar mevcut NGSO sistem lisanslarını değiştirecekler ve belki de mobil ve internet işletme lisanslarını da yeniden gözden geçirmek zorunda kalacaklardır.

Örneğin uzay kesiminde, Starlink ve Project Kuiper gibi ABD’li Alçak Yörünge Uydu Operatörlerinin ITU yanı sıra FCC’den de düzenleyici onayı almaları gerekmektedir. 2019 yılı Dünya Radyokomünikasyon Konferansında ITU yer durağan olmayan yöründe uydularına ait spektrum haklarını korumak için yeni kuralları yürürlüğe sokmuştur. Yer kesiminde ise, uydu yer istasyonları ya da uydu geçit yer istasyonlarının teknik ve ticari lisanslamalarının ve işletmenin yapılacağı her ülkede de düzenleyici onayının alınması gerekecektir. Şüphesiz ki bu sürecin ne kadar hızlı olacağı, ülkeler arasında iş yapma kolaylığına ve LEO şirketlerinin yerleşik operatörlerin hakim olduğu pazarlara girmeye çalışırken karşılaşabilecekleri dirence bağlı olacaktır.

Örneğin Hindistan’da mevcut telekom operatörlerinin yeni LEO hizmetlerinin pazara girmesini zorlaştıracakları beklenmektedir. Geçen yıl Kasım Ayında Hindistan Hükümeti SpaceX’in Hindistan’da sağlayacağı genişbant uydu hizmetleri için ön siparişleri kabul etmesini yasakladı. Hindistan İletişim Bakanlığı SpaceX’in Hindistan’da herhangi bir lisansa sahip olmadığını belirterek Hint vatandaşlarının Starlink Uydu İnternet hizmetine abone olmamalarını isteyen bir kamu duyurusu yayınladı. Bir çok Asya pazarında düzenleyici kuruluşlar internet lisanslamasını kısıtlamakta ve uzun onay süreci uygulamaktadırlar. Ayrıca eğer LEO sistemi yer durağan uyduların radyo frekans yayınlarını enterfere ederse bu da diğer önemli bir sorun olarak ortaya çıkacaktır. Uyduların birbirlerinin sinyal alış-veriş iletimleri arasında enterferansı önlemek için ITU’nun radyo sinyallerinin güç yönetiminde kısıtlama kuralları vardır. Buna ilave olarak ITU, yer durağan (GEO) uydu hüzmeleriyle enterferanstan kaçınmak üzere LEO’lar için istenilen hüzme kapsaması ile frekans bantlarını değiştirmek gibi diğer bazı ayarlama önlemlerine de sahiptir.

Ülkeler arasındaki lisanslama farklılıkları LEO firmalarının düzenli bir yaklaşım ile pazara girmelerini etkileyecektir. LEO uygulamalarında, internet servis sağlayıcıları için kurallar ve koşullar, yerel internet servis sağlayıcılarına backhole sağlamak için başvuranlardan çok farklı olabilir, bu da potansiyel olarak LEO’ların pazara girişlerinin gecikmesine, hatta belirli ülkeleri hizmet dışı bırakma kararına da neden olabilir.

Bilindiği gibi son yıllarda Starlink, OneWeb, AST Space Mobil vb gibi yeni LEO hizmetlerinin ortaya çıkması ve ufukta da Project Kuiper gibi diğer projelerin gözükmesi uydu internet haberleşmesi konusunda dünyada şimdi büyük bir ilginin olduğunu göstermektedir. Gezegenimizde, halen internet hizmeti götürülemeyen alanların dışında da internet hizmetine sahip olan yerlere LEO filoları ile hizmet sunulacak olması bir diğer tartışılabilecek konulardan biridir.

Şimdiye kadar, uydu interneti fiber, DSL, ya da düşük fiyatlı kablosuz/mobil internet hizmetlerini alamayan kişiler kullanıyordu. Şimdi ise uydu internetin bazı karasal hizmetlerden daha iyi veri hızlarına sahip olduğu söyleniyor. Bu konuda bariz bir kolaylık, internet'in uydu aracılığıyla iletildiği modemin, bir araba, uçak vb. dahil olmak üzere, tüketicinin isteğine bağlı olarak herhangi bir yere kurulabilmesidir.

Genel olarak, yukarıda bahsi geçen şirketlerin yaklaşımı, SpaceX'in bireysel tüketiciye, OneWeb'in sırayla özel işletmelere, devlet kuruluşlarına ve iletişim sağlayıcılarına ve AST Space’in doğrudan cep telefonu kullanıcılarına odaklanması gibi farklılık göstermektedir. Bunların tümünü biraz daha bekleyip hep birlikte göreceğiz.

Şimdi LEO sistemleri ile ilgili lisanslama konusuna bir bakalım.

Bir LEO sistemi 3 temel elemandan oluşur; uydular, geçit (gateway) uydu yer istasyonları ve kullanıcı terminalleri. Bu üç ayrı birime ait lisansları şu şekilde inceleyebiliriz;

-Uydular: Uzayda alçak yörüngede dolaşan uyduların radyo transmisyonları bizim asıl konumuzun dışındadır. Çünkü uyduların kullanmış olduğu spektrum ITU tarafından koordine edilmektedir.

Diğer 2 elemanın yani kullanıcı terminalleri ve geçit uydu istasyonlarının lisanslamaları ise ilgili ülke düzenleyici kurumları tarafından yapılacaktır.

-Şebeke Lisansı: Bu lisans, örneğin müşterinin yerine kurulmuş anten ve donanım için LEO kullanıcı terminallerinin kullanımına imkan sağlar ve ilgili ülkede hizmeti sunacak olan herhangi bir uydu işletmecisi tarafından tutulur.

-Geçit Yer İstasyonu Lisansı: Bu lisans uydu şebekesini internete ve/veya özel şebekelere ve bulut hizmetlerine bağlayan büyük merkezler olan şebeke geçit yer istasyonlarını yetkilendirir.

Bilindiği gibi LEO uyduları yer yüzüne daha yakın olarak ve dünya yüzeyine göre hareket ederler. Haliyle bu şebekeler sürekli bağlantı sağlamak için çok sayıda, yüzlerce hatta binlerce uydudan meydana gelen bir filoya sahiptirler. Kesintisiz bir bağlantı elde etmek için, şebeke geçit yer istasyonları ve kullanıcı terminallerinin bu uyduları gökyüzünde hareket ederken takip etmeleri, bu sırada bilgi iletmeleri ve almaları gerekir.

Operatörler tarafından konuşlandırılan çok sayıda LEO uydusu göz önüne alındığında, gökyüzünün aynı bölümünde görünen iki farklı operatöre ait uyduların neden olduğu enterferans riski bulunmaktadır. Buna "aynı eksen olayı" diyebiliriz ve bu durum hem kullanıcı terminalleri ile uydu arasındaki kullanıcı bağlantılarında hem de şebeke geçidi yer istasyonu ile uydu arasındaki şebeke geçidi bağlantılarında enterferansa neden olur.

-Kullanıcı terminali açısından aynı eksen olayı nedeniyle 2 LEO sistemi arasındaki enterferans; kullanıcı terminali tarafından görülen uzayın aynı alanında farklı uydu sistemleri enterferansa neden olabilir.

-Geçit yer istasyonu açısından aynı eksen olayı nedeniyle 2 LEO sistemi arasındaki enterferans; bir geçit yer istasyonu için aynı eksen olayının etkisi çok daha önemlidir, çünkü bu enterferanstan yüzlerce kullanıcı terminali etkilenir.

Her iki olayda da aynı eksen olayı sadece kısa bir süre olabilir (belki bir kaç saniye), ancak bu durum bir enterferansa neden olursa terminalin şebekeye tekrar bağlanması daha uzun zaman alabilir. Bu enterferans, ilgili sistemlerin yörüngelerine bağlı olarak düzenli bir biçimde tekrarlanarak zaman içinde yeniden meydana gelebilir.

Ortaya çıkan kesintinin doğası, her bir sistemin dizaynına, kullanılan donanımın sağlamlığına ve her bir terminale bağlı olan kullanıcı sayısı gibi (örneğin bir tren ya da uçakta etkilenen yolcu sayısı bir evdeki kullanıcı sayısından daha fazladır) değişik faktörlere bağlıdır.

Kullanıcılara geniş bant internet hizmetinin sağlanması hem kullanıcı ve hem de şebeke geçit iletişimine bağlı olduğundan, bu bağlantılardan herhangi birinden kaynaklanan enterferans, kullanıcıların internet iletişimini bozabilir. Ancak şebeke geçit istasyonu çok sayıda kullanıcıya hizmet sağladığı için burada oluşacak enterferans çok daha önemli ve etkili olacaktır.

Görüleceği gibi LEO sistemleri arasında oluşabilecek enterferans, lisanslama konusunda oldukça önemli bir husus teşkil edecektir. Bu nedenle bir lisans başvurusu olduğunda, başvurucunun aşağıdaki şartları sağlaması istenmelidir;

a) Diğer LEO sistemleriyle birlikte çalışma: Başvuru sahibinin kendi şebekesinin, o anda ülkede halen lisans almış mevcut LEO sistemleri ve bir lisans başvurusunda bulunan ve başvurusu mütalaa için yayınlanan LEO sistemleri ile birlikte sorunsuz olarak nasıl çalışacağını göstermelidir.

b) Gelecekteki LEO sistemleriyle bir arada bulunma (beraber çalışma) yeteneği: Başvuru sahipleri, sistemlerinin gelecekteki şebekelerle bir arada çalışmayı sağlamak için ne kadar esnekliğe sahip olduğunu belirtmelidir. Bu açıklamalar gelecekte diğer şebeke ortaya çıktığında devreye alabilecekleri önlemleri ve aynı zamanda gelecekteki şebekelerin birlikte çalışmak için makul bir şekilde uygulamaya koyabilecekleri önlemleri de içerebilir.

LEO Sistemleri için lisans koşulları

Yukarıdaki bölümde belirtmiş olduğum gibi, LEO sistemleri için uydular haricinde iki tip lisans olacaktır, kullanıcı terminalleri için “şebeke lisansı” ve geçit uydu yer istayonları için “geçit lisansları”. Aslında her iki lisans türünde de koşulların çoğu ortak veya birbirine çok benzerdir. Bu nedenle bazı lisans koşullarını her iki tip lisanslama için kullanabileceğimiz gibi bazı koşulları ise ayrı değerlendirmek de yanlış olmayacaktır.

*Diğer lisans sahipleri ile birlikte ortak frekans kullanım koşulu-şebeke ve geçit lisansları için;

Koşul:1 Bir lisans kapsamında yetkilendirilmiş radyo frekansları, ilgili düzenleyici kurum tarafından yetkilendirilen diğer LEO uydu sistemleri ile ortak olarak kullanılmalıdır.

Bu koşul ile, ilgili ülkede lisanslı LEO uydu sistemleri, uydular ve geçit uydu yer istasyonları arasındaki linkler için kullanılan bantlar, ve/veya uydular ve kullanıcı terminalleri arasındaki linkler için kullanılan bantlar dahil onların çalıştığı frekansların tümünde ya da bazılarında çakışma olabileceğini kabullenmektedirler.

*Diğer lisans sahipleri ile işbirliği yapma koşulu – şebeke lisansları için;

Koşul:2 Lisans sahibi, her bir uydu sisteminin (uydular, yer istasyonları ve kullanıcı terminallerinden oluşan) ülke içinde birbirine zararlı radyo enterferansına neden olmadan birlikte var olabilmesi ve çalışabilmesi için son kullanıcılara hizmet sağlayacak şekilde tüm LEO lisans sahipleri ile işbirliği yapmalıdır. Bu koşul, LEO lisans sahiplerinin uydu sistemlerinin bir arada var olmasını sağlamak için diğer LEO lisans sahipleri ile işbirliği yapma zorunluluğunu getirir, ve böylece her sistem son kullanıcılara hizmet sunabilir.

Şebeke lisansı yukarıda sadece uydu linklerini kullanan kullanıcı terminallerinin yetkilendirilmesini içermesine rağmen, 2. koşul altında önerilen işbirliği gerekliliği - uydular, yer istasyonları ve kullanıcı terminallerinden oluşan - tüm uydu sistemi için geçerlidir, böylece sistemin herhangi bir bölümünde zararlı enterferans ortaya çıkarsa, LEO lisans sahipleri tarafından tatmin edici bir şekilde bu sorunun üzerine gidilebilir.

*Yalnızca şebeke lisansı kapsamındaki bir sistemle çalışma koşulu-geçit lisansları için;

Koşul: 2 Bu lisans tarafından yetkilendirilen radyo frekansları, yalnızca ilgili düzenleyici kurum tarafından verilen bir uydu (yer istasyonu şebekesi) sistem lisansı kapsamında yetkilendirilmiş iletişime sahip olan bir uydu sistemi ile haberleşmek için kullanılmalıdır.

Şebeke geçidi lisansları tipik olarak teleport operatörleri tarafından tutulur, bu nedenle tüm uydu sistemi için şebeke lisansları konusunda işbirliği gereksinimi burada geçerli değildir.

Şebeke geçidi lisansları için 2. koşul kapsamında, şebeke geçidinin yalnızca bir şebeke lisansı altında yetkilendirilmiş bir uydu sistemi ile iletişim kurması ve uygun işbirliğini sağlaması gereklidir.

*Hizmetler bozulursa bildirime uyma zorunluluğu-şebeke ve geçit lisansları için; (Koşul:3-5)

Koşul: 3 Aşağıdaki durumlarda,

• LEO lisans sahiplerinden birinin (veya birden fazlasının) ülke sınırlarının belirli bir bölge veya konumdaki kullanıcılarına yönelik hizmetlerde önemli ve yinelenen bir bozulmaya maruz kalması; ve

• hizmetlerin bozulmasının, lisans alan da dahil olmak üzere LEO lisans sahiplerinden biri tarafından işletilen yer istasyonlarından, uydudan veya uydu sisteminin herhangi bir bölümünden gelen radyo yayınlarından kaynaklanması halinde,

Düzenleyici kurum, lisans alana, lisans kapsamında yetki verilen ve uydu sisteminin herhangi bir parçası tarafından kullanılan belirli ekipmanın veya belirli radyo frekanslarının kullanımını durdurması veya değiştirmesi talimatını verebilir.

Koşul: 4 Bu tür herhangi bir durdurma veya değişiklik, bu tür enterferansın önlenmesini ve belirli bölgelerde veya lokasyonlarda kullanıcılara verilen hizmetlerin bozulmasının çözümünü sağlamak amacıyla yapılmalıdır.

Koşul: 5 Bu tür bir bildirimin alınmasını takiben, bildirimde belirtilen süre boyunca, lisans alan yalnızca bildirimin hüküm ve koşullarına uygun olarak faaliyet gösterebilir.

* Transmisyonun belirli bir süre içinde başlatılması ve sürdürülmesi gerekliliği-geçit lisansı için;

Koşul: 6 Lisans sahibi, lisansın verildiği tarihten itibaren belirli bir süre içinde (projenin türüne bağlı olarak 8, 10 veya 12 ay olabilir) bu lisansın hükümlerine uygun olarak gerekli sistemi kurmalı ve işletmeye açarak hizmete başlamalıdır.

Yukarıda anlatmış olduğum hususlara ilaveten şüphesiz ki bir LEO uydu internet sağlayıcılarının, ilgili ülke içindeki faaliyetlerini yürütmeleri için, özellikle kişisel ve resmi verilerin korunması alanındaki mevzuatın ve ayrıca diğer ilgili mevzuatların gerekliliklerine uymayı taahhüt etmeleri de şarttır.

Sonuç olarak LEO ya da NGSO uydu sistemleri yüksek hızda internet sağlama konusunda haberleşme olanaklarının olmadığı bölgelerde, kırsal alanlarda, uçak, tren, otobüs ve gemi gibi ulaşım araçlarında ve hatta internet erişim sorunu bulunmayan kentsel alanlarda bile önemli yenilikler ve olanaklar sağlamaya aday gözükmektedir. Bunların yanısıra hele AST Space Mobile ve Lynk gibi LEO operatörler hiçbir yazılım ve donanım değişikliği gerektirmeden doğruda hücresel mobil telefonlara bile hizmet vermeyi taahhüt ettikleri dikkate alınırsa kablosuz haberleşmede galiba yakın bir zamanda çok büyük değişiklikler yaşayacakmışız gibi duruyor.